Urlop macierzyński oraz zasiłek macierzyński to świadczenia, które przysługują pracownikowi w związku z rodzicielstwem. Nie każdy ma świadomość, że wbrew nazwie tych świadczeń, ich beneficjentem nie jest wyłącznie matka dziecka, ale - w określonych przypadkach - prawo do nich może nabyć także ojciec, a niekiedy także inny członek najbliższej rodziny. Zasady dotyczące wysokości zasiłku macierzyńskiego oraz zasad przyznawania tego świadczenia określa ustawa z 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa. Z kolei warunki korzystania z urlopu macierzyńskiego określa kodeks pracy.
Komu należy się zasiłek
Zasiłek macierzyński jest świadczeniem pieniężnym, wypłacanym przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych z tytułu urodzenia dziecka, a także z tytułu przyjęcia na wychowanie dziecka w wieku do 7 lat, w celu jego przysposobienia oraz przyjęcia dziecka w takim wieku na wychowanie w ramach rodziny zastępczej, z wyjątkiem rodziny zastępczej zawodowej. W przypadku, przyjęcia dziecka w wieku do lat 7 na wychowanie albo celem przysposobienia lub w ramach rodzinny zastępczej - z zasiłku macierzyńskiego korzystać może także pracownik (ubezpieczony, wg terminologii ustawy).Z pobieraniem zasiłku macierzyńskiego przez inną osobą niż matka dziecka mamy również do czynienia w razie śmierci matki dziecka lub porzucenia przez nią dziecka. W takich wypadkach zasiłek macierzyński przysługuje ubezpieczonemu-ojcu dziecka lub innemu ubezpieczonemu członkowi najbliższej rodziny, jeżeli przerwą zatrudnienie albo inną działalność zarobkową w celu sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem.
Ojciec dziecka, najczęściej korzysta z zasiłku macierzyńskiego w sytuacji podziału urlopu macierzyńskiego, pomiędzy rodzicami. Mianowicie: matka dziecka ma obowiązek wykorzystania 14 tygodni urlopu macierzyńskiego, a pozostały okres urlopu może scedować na męża. W takim wypadku, ojciec dziecka jest również uprawniony do pobierania zasiłku macierzyńskiego, jeśli uzyskał prawo do urlopu macierzyńskiego lub przerwał działalność zarobkową w celu sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem.
Dla przyznania prawa do zasiłku macierzyńskiego decydujące znaczenie ma to, czy urodzenie dziecka lub przyjęcie dziecka w wieku do lat 7 na wychowanie, celem przysposobienia lub w ramach rodziny zastępczej niezawodowej - nastąpiło w okresie trwania ubezpieczenia chorobowego lub w okresie urlopu wychowawczego. Okres ubezpieczenia chorobowego pokrywa się, co do zasady, z okresem trwania stosunku pracy, który jest tytułem ubezpieczenia. Jednak w określonych przypadkach, prawo do zasiłku macierzyńskiego przysługuje niezależnie od trwania ubezpieczenia chorobowego. Zgodnie z art. 30 ustawy o świadczeniach pieniężnych w razie choroby i macierzyństwa, zasiłek macierzyński przysługuje również w razie urodzenia dziecka po ustaniu ubezpieczenia chorobowego, jeżeli ubezpieczenie to ustało w okresie ciąży wskutek ogłoszenia upadłości lub likwidacji pracodawcy, albo z powodu rozwiązania umowy o pracę z naruszeniem przepisów prawa, co zostało stwierdzone prawomocnym orzeczeniem sądu.
Ubezpieczonej, będącej pracownicą z którą rozwiązano stosunek pracy w okresie ciąży, z powodu ogłoszenia upadłości lub likwidacji pracodawcy i której nie zapewniono innego zatrudnienia, przysługuje do dnia porodu zasiłek w wysokości zasiłku macierzyńskiego. Prawo do zasiłku macierzyńskiego po okresie ustania ubezpieczenia ma również kobieta, która była zatrudniona na podstawie umowy o pracę na czas określony lub na czas wykonania określonej pracy, i z którą umowa o pracę została przedłużona do dnia porodu.
Wymiar zasiłku
Wysokość zasiłku macierzyńskiego wynosi 100 proc. podstawy wymiaru, którą stanowi przeciętne miesięczne wynagrodzenie, wypłacone za okres 12 miesięcy kalendarzowych poprzedzających powstanie prawa do zasiłku albo z faktycznego okresu zatrudnienia za pełne kalendarzowe miesiące, jeżeli prawo do zasiłku powstało przed upływem tego okresu. Zasiłek przysługuje za każdy dzień okresu, w jakim jest pobierany - także za dni wolne od pracy i święta. Zasiłek macierzyński nie przysługuje za okresy, w których ubezpieczony zachowuje prawo do wynagrodzenia na podstawie przepisów szczególnych, w okresie urlopu bezpłatnego oraz w okresie tymczasowego aresztowania lub odbywania kary pozbawienia wolności.Dokumentami wymaganymi do wypłaty zasiłku macierzyńskiego są: zaświadczenie o przewidywanej dacie porodu - za okres przed porodem oraz skrócony odpis aktu urodzenia dziecka - za okres od dnia porodu.
Co do zasady, zasiłek macierzyński przysługuje za okres urlopu macierzyńskiego.
Urlop macierzyński - jak liczyć?
Długość urlopu macierzyńskiego reguluje art. 180 kodeksu pracy, który uzależnia wymiar tego urlopu od liczby urodzonych przez pracownicę dzieci. Przy urodzeniu jednego dziecka - pracownicy przysługuje urlop macierzyński w wymiarze 20 tygodni. Część urlopu macierzyńskiego pracownica ma prawo wykorzystać jeszcze przed porodem. Urlop macierzyński ma charakter obowiązkowy i pracownica musi wykorzystać to świadczenie po porodzie, przynajmniej w wymiarze 14 tygodni. Skrócenie urlopu macierzyńskiego ponad ten okres jest możliwe wyłącznie pod warunkiem, że pozostałą część urlopu przejmie pracownik- ojciec.Prawo pozwala na podział urlopu macierzyńskiego między rodzicami. Zgodnie z art. 180 par. 5 i par. 6 kodeksu pracy, po wykorzystaniu po porodzie co najmniej 14 tygodni urlopu macierzyńskiego, pracownica ma prawo zrezygnować z pozostałej części tego urlopu, który może zostać udzielony pracownikowi-ojcu wychowującemu dziecko, na jego pisemny wniosek. W takiej sytuacji pracownica zgłasza pracodawcy pisemny wniosek w sprawie rezygnacji z części urlopu macierzyńskiego, najpóźniej na 7 dni przed przystąpieniem do pracy i załącza do tego wniosku zaświadczenie pracodawcy zatrudniającego pracownika-ojca wychowującego dziecko, potwierdzające termin rozpoczęcia urlopu macierzyńskiego przez pracownika, wskazany w jego wniosku o udzielenie urlopu, przypadający bezpośrednio po terminie rezygnacji z części urlopu macierzyńskiego przez pracownicę. Pracodawca nie może odmówić przyjęcia wniosku pracownicy o skrócenie okresu urlopu macierzyńskiego w takim przypadku.
Poza „klasycznym” urlopem macierzyńskim, rodzice mają prawo do dodatkowego urlopu macierzyńskiego. Dodatkowy urlop macierzyński ma charakter świadczenia fakultatywnego, co oznacza, że przysługuje wyłącznie na pisemny wniosek pracownicy, w razie woli skorzystania z tego świadczenia. Wniosek o udzielenie dodatkowego urlopu macierzyńskiego musi zostać złożony pracodawcy w terminie nie krótszym niż 7 dni przed rozpoczęciem korzystania z tego urlopu. Pracodawca jest obowiązany uwzględnić taki wniosek.
Dodatkowy urlop
Dodatkowy urlop macierzyński jest udzielany jednorazowo, w wymiarze tygodnia lub jego wielokrotności, w zależności od wyboru uprawnionego i nie może być dzielony pomiędzy oboje rodziców. Ojciec dziecka może z niego skorzystać zarówno wówczas, gdy korzystał on z części urlopu macierzyńskiego na warunkach określonych w art. 180 par. 5 i par. 7 kodeksu pracy, czyli po rezygnacji z części urlopu przez pracownicę lub w razie jej zgonu - jak i wtedy, gdy z całości urlopu macierzyńskiego korzystała matka dziecka.Korzystanie z dodatkowego urlopu macierzyńskiego można łączyć z wykonywaniem pracy u pracodawcy udzielającego urlopu, w wymiarze nie wyższym niż połowa pełnego wymiaru czasu pracy, co powoduje jednak proporcjonalne zmniejszenie wysokości zasiłku.
Urlop ojcowski
Od stycznia 2010 r. z urlopu rodzicielskiego korzystać może także ojciec dziecka. Urlop ojcowski jest uprawnieniem ściśle związanym z pracownikiem-ojcem wychowującym dziecko i nie może być wykorzystany przez żadną inną osobę. Prawo to przysługuje także temu ojcu dziecka, który korzystał z urlopu macierzyńskiego lub dodatkowego urlopu macierzyńskiego.Pracownik może skorzystać z 2-tygodniowego urlopu ojcowskiego w każdym czasie, do ukończenia przez dziecko 12. miesiąca życia. Warunkiem udzielania tego urlopu jest złożenie przez pracownika pisemnego wniosku, nie później niż 7 dni przed rozpoczęciem korzystania z niego. Pracodawca jest obowiązany uwzględnić wniosek pracownika w tej sprawie.
Magdalena Dyś-Sokołowska, radca prawny z Kancelarii Prawnej Schampera, Dubis, Zając i Wspólnicy Sp. k.
