Pracodawca i pracownik odpowiadają za swoje czyny tylko przez określony prawem czas

W przypadku ewentualnych sporów sądowych wszczętych zarówno z powództwa pracownika, jaki również pracodawcy przeciwko zatrudnionemu, każda ze stron pozazarzutami merytorycznymi, dotyczącymi zasadności dochodzonego roszczenia, może bronić się w sądzie również argumentami natury formalnej, np. podnieść zarzut przedawnienia się roszczeń. Kiedy przyjęcie takiej obrony będzie możliwe, a przede wszystkim skuteczne?
Na wstępie warto przypomnieć, że sądy pracy nie biorą pod uwagę przedawnienia z urzędu. Zgodnie z reprezentowanym poglądem w sprawach o roszczenia ze stosunku pracy - sąd nie uwzględnia z urzędu upływu terminu przedawnienia (wyrok SN z 10 maja 2000 r., sygn. akt III ZP 13/00; oraz w wyrok z 2 sierpnia 2000 r., sygn. akt I PKN 746/99). Taka forma obrony wymaga zatem złożenia wniosku ze strony pozwanego.

Ile wynosi przedawnienie, tak aby móc skutecznie podnieść ten argument w procesie? Co do zasady roszczenia ze stosunku pracy ulegają przedawnieniu z upływem 3 lat od dnia, w którym roszczenie stało się wymagalne. Jednakże roszczenia pracodawcy o naprawienie szkody, wyrządzonej przez pracownika wskutek niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązków pracowniczych, ulegają przedawnieniu z upływem roku od dnia, w którym pracodawca powziął  wiadomość o wyrządzeniu przez pracownika szkody, nie później jednak niż z upływem 3 lat od jej wyrządzenia (art. 291 par. 1 i 2 Kodeksu pracy - dalej kp). Kluczowa jest przy tym analiza zwrotu „powzięcie wiadomości”. Za taką chwilę uznaje się datę, kiedy zakład pracy uzyskał wiedzę o faktach, z których - przy prawidłowym rozumowaniu - można i należy wyprowadzić wniosek, że szkoda jest wynikiem zawinionego działania lub zaniechania pracownika. Nie jest to zatem data, kiedy wniosek taki został przez zakład pracy z faktów tych wyprowadzony lub kiedy został przedstawiony zakładowi pracy przez inną osobę (wyrok SN z 10 sierpnia 1978 r., sygn. akt I PR 167/78). Co istotne, z wyroku SN z 2 października 1990 r. (sygn. akt I PR 273/90) wynika, że termin dochodzenia roszczeń ustanowiony w art. 264 par. 1  kp (7 i 14 dni na odwołanie od wypowiedzenia czy rozwiązania umowy o pracę w trybie art. 52 kp - czyli w przypadku tzw. dyscyplinarki) dotyczy wyłącznie roszczeń o uznanie wypowiedzenia za bezskuteczne lub o przywrócenie do pracy czy odszkodowanie, o jakim mowa w art. 45 par. 1 kp. Termin ten nie odnosi się natomiast do innych roszczeń, choćby wynikających z naruszenia przepisów prawa, dotyczących wypowiadania umów o pracę, na przykład roszczenia o wynagrodzenie za pracę z tytułu zastosowania błędnego okresu wypowiedzenia (art. 49 kp). Do roszczeń tych stosuje się termin przedawnienia z art. 291 par. 1 kp.

Problematyczne w praktyce jest również prawidłowe określenie początkowej daty liczenia terminu przedawnienia. Na podstawie art. 300 Kodeksu pracy w zw. z art. 120 Kodeksu cywilnego (dalej – kc) bieg przedawnienia rozpoczyna się od dnia, w którym roszczenie stało się wymagalne. Jeżeli wymagalność roszczenia zależy od podjęcia określonej czynności przez uprawnionego, bieg terminu rozpoczyna się od dnia, w którym roszczenie stałoby się wymagalne, gdyby uprawniony podjął czynność w najwcześniej możliwym terminie. Niestety, nie zawsze przepis ten można w sposób niebudzący wątpliwości zastosować w praktyce. Z pomocą przychodzi jednak orzecznictwo sądowe. I tak, zgodnie z wyrokiem z 20 sierpnia 2008 r. (sygn. akt I PK 35/08) roszczenie o wynagrodzenie za pracę w godzinach nadliczbowych staje się wymagalne (art. 291 par. 1 kp) w dniu, w którym powinno nastąpić rozliczenie czasu pracy, po upływie przyjętego okresu rozliczeniowego. Jednak zgodnie z wyrokiem SN z 6 lutego 2013 r. (sygn. akt I PK 184/12), w przypadku dochodzenia od zatrudnionego roszczenia o naprawienie szkody, liczenie terminu przedawnienia należy ustalić według daty powstania uszczerbku majątkowego w mieniu strony powodowej. Uszczerbek ten wystąpi dopiero z chwilą zapłaty. Samo bowiem dowiedzenie się o szkodzie - nie jest równoznaczne z samym wyrządzeniem szkody (uszczerbku majątkowego). Stanowisko to zostało również potwierdzone w orzeczeniu z 16 września 1997 r. (sygn. akt I PKN 261/97), w którym SN stanął na stanowisku, że roszczenie regresowe pracodawcy w stosunku do pracownika, który przy wykonywaniu obowiązków pracowniczych wyrządził szkodę osobie trzeciej, powstaje z chwilą zaspokojenia przez pracodawcę roszczeń osoby trzeciej. Termin przedawnienia roszczenia regresowego pracodawcy liczy się od chwili naprawienia szkody, a nie od chwili jej wyrządzenia przez pracownika.

Z kolei, gdy pracownik umyślnie wyrządził szkodę pracodawcy, do przedawnienia roszczenia o jej naprawienie stosuje się przepisy Kodeksu cywilnego. Należy sięgnąć do regulacji zawartych w art. 442[1] kc. Z tego przepisu wynika, że roszczenie o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym ulega przedawnieniu z upływem lat trzech od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia, jednakże termin ten nie może być dłuższy niż dziesięć lat od dnia, w którym nastąpiło zdarzenie wyrządzające szkodę. Jednocześnie ustawodawca określił dwa istotne odstępstwa od tych reguł:
- dla przedawnienia roszczeń deliktowych, jeżeli szkoda wynikła ze zbrodni lub występku (art. 442[1] par. 2 kc),
- dla roszczeń o naprawienie szkód na osobie (art. 442[1] par. 3 kc).
Roszczenie stwierdzone prawomocnym orzeczeniem organu powołanego do rozstrzygania sporów, jak również roszczenie stwierdzone ugodą, zawartą w trybie określonym w Kodeksie pracy przed takim organem, ulega przedawnieniu z upływem 10 lat od dnia uprawomocnienia się orzeczenia lub zawarcia ugody (art. 291 par. 5 kp). Zaległy urlop wypoczynkowy Nie zawsze istnieje pewność, w jakim terminie przedawnia się dane roszczenie. Tu z pomocą przychodzi bogate w tym zakresie orzecznictwo. I tak, według uchwały składu siedmiu sędziów SN z 20 lutego 1980 r. (sygn. akt V PZP 6/79), mającej moc zasady prawnej, bieg przedawnienia roszczenia pracownika o urlop wypoczynkowy rozpoczyna się ostatniego dnia roku kalendarzowego, w którym pracownik nabył prawo do urlopu (art. 291 par. 1 w zw. z art. 161 kp), chyba że szczególne przepisy Kodeksu pracy lub innych aktów normatywnych przewidują obowiązek udzielenia przez pracodawcę urlopu w innych terminach. W uzasadnieniu stwierdzono, że przedawnienie roszczenia o urlop niewykorzystany zgodnie z planem urlopów rozpoczyna bieg z ostatnim dniem pierwszego kwartału następnego roku kalendarzowego. Zasada ta ma zastosowanie wówczas, gdy terminu wykorzystania urlopu nie wyznaczono lub przesunięto go poza pierwszy kwartał następnego roku kalendarzowego.

Warto również zwrócić uwagę na orzeczenie, w którym Sąd Najwyższy przyjął, że roszczenie odszkodowawcze przysługujące byłemu pracownikowi za powstrzymanie się od działalności konkurencyjnej po ustaniu stosunku pracy (art. 101[2] par. 1 i 3 kp) przedawnia się tak, jak roszczenie ze stosunku pracy. Zasadą prawa pracy jest nie
dłuższy niż 3-letni termin przedawnienia kontraktowych roszczeń ze stosunku pracy lub roszczeń ściśle, tj. „nierozerwalnie związanych” (z istoty klauzul konkurencyjnych prawa pracy), które są bez wątpienia związane ze stosunkiem pracy. Dlatego umowne świadczenia odszkodowawcze, które przysługują byłemu pracownikowi za uzgodnione powstrzymanie się od podejmowania działalności konkurencyjnej po ustaniu stosunku pracy (art. 101[2] par. 1 zdanie drugie i par. 3 kp) przedawniają się tak, jak roszczenia ze stosunku pracy (wyrok z 24 kwietnia 2004 r., sygn. akt I PK 56/12).

Należy również zapoznać się z ciekawym orzeczeniem, w którym Sąd Najwyższy stanął na stanowisku, że sprawa o roszczenie pracownika z zakładowego funduszu świadczeń socjalnych jest sprawą z zakresu prawa pracy. Roszczenie to podlega przedawnieniu, tak jak roszczenie ze stosunku pracy. Ustawa o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych nie ma samodzielnej regulacji. Ponieważ ustawa ta jest elementem systemu prawa pracy, to taki charakter mają również wynikające z niej świadczenia, co także determinuje przedawnienie. Wyraźnie przesądza o tym powiązanie świadczeń socjalnych z prawem pracy (art. 94 pkt 8 kp), cel tej ustawy, zakres podmiotowy i przedmiotowy (SN z 4 lipca 2007 r., sygn. akt II PK 25/07).

Z kolei istotne znaczenie dla byłych pracowników, a obecnie już emerytów, ma uchwała składu siedmiu sędziów SN 19 stycznia 2011 r. (sygn. akt I PZP 5/10), w której sąd uznał, że roszczenie o odszkodowanie z tytułu otrzymywania niższej emerytury wskutek wydania przez pracodawcę niewłaściwego świadectwa pracy oraz niewydania zaświadczenia o pracy górniczej, przedawnia się na podstawie art. 291 par. 1 kp. Poszkodowani przez pracodawców emeryci mają zatem 3 lata na wystąpienie na drogę sądową ze swoimi roszczeniami.

Warto również przypomnieć, że pewne świadczenia nie będą w ogóle ulegały przedawnieniu. Do tej kategorii Sąd Najwyższy w wyroku z 16 marca 1999 r. (sygn. akt II UKN 510/98) zaliczył roszczenie o ustalenie, czy zdarzenie było wypadkiem przy pracy. Podobnie będzie z roszczeniem o ustalenie lub sprostowanie protokołu powypadkowego na podstawie art. 189 Kodeksu postępowania cywilnego. Przedawnieniu, określonemu w art. 291 kp, ulega natomiast roszczenie o jednorazowe odszkodowanie z tytułu wypadku przy pracy, przewidziane w ustawie wypadkowej. Bieg terminu przedawnienia, przewidzianego w przepisie art. 291 par. 1 Kodeksu pracy, o roszczenia odszkodowawcze z tytułu wypadków przy pracy, w drodze do pracy lub z pracy lub choroby zawodowej rozpoczyna się od dnia, w którym pracownik dowiedział się o doznanym stałym lub długotrwałym uszczerbku na jego zdrowiu (SA w Białymstoku, wyrok z 10 lutego 1999 r., sygn. akt III AUa 795/98).
Kwestią przedawnienia roszczeń o jednorazowe odszkodowanie z tytułu uszczerbku na zdrowiu wskutek wypadku lub choroby zawodowej i interpretacją pojęcia „wymagalność roszczenia” wielokrotnie zajmował się Sąd Najwyższy, przykładowo - uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 17 października 1984 r., sygn. akt III PZP 29/84; oraz wyroki SN z 25 marca 1982 r., sygn. akt I PRN 681; 8 lipca 1981 r., sygn. akt III PR 17/81; 4 października 1990 r., sygn. akt II PR 36/90. W wyrokach tych Sąd Najwyższy wyraził pogląd, że jednorazowe odszkodowanie z tytułu stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu, doznanego wskutek wypadku przy pracy lub choroby zawodowej, staje się wymagalne z chwilą uprawomocnienia się orzeczenia lekarskiego określającego ten uszczerbek.
Jeżeli chodzi natomiast o przedawnienie roszczenia o jednorazowe odszkodowanie z tytułu uszczerbku na zdrowiu spowodowanego chorobą zawodową, to bieg tego terminu rozpoczyna się, zgodnie ze stanowiskiem SN z 19 listopada 1999 r. (sygn. akt II UKN 197/99), w dniu w którym pracownik dowiedział się o doznaniu uszczerbku na zdrowiu.