Osoby przedsiębiorcze zwykle nie poprzestają na jednym etacie. Często łączą go z umową cywilnoprawną, wykonują na raz kilka zleceń albo jedno dzieło po drugim. Dotyczy to także emerytów. Gdy występują zbiegi tytułów do ubezpieczeń, przepisy rozstrzygają kiedy składki są obowiązkowe a kiedy dobrowolne.
Obecnie powszechne jest wykonywanie przez osoby zatrudnione na podstawie stosunku pracy dodatkowej umowy cywilnoprawnej. Zasady opłacania od niej składek zależą od tego z kim jest zawierana. Jeśli z własnym pracodawcą to od takiej umowy - zlecenia lub innej o świadczenie usług, czy o dzieło trzeba opłacać wszystkie składki na ubezpieczenia społeczne (emerytalne, rentowe, chorobowe, wypadkowe) i zdrowotne. Takiego zleceniobiorcę czy przyjmującego zamówienie na wykonanie dzieła przepisy ubezpieczeniowe uznają za pracownika. Zatem pracodawca w takiej sytuacji musi zsumować przychód z obu umów i naliczyć składki. Pracownik finansuje z własnych środków połowę składki emerytalnej, czyli 9,76 %, część składki rentowej - 1,5 %, całą chorobową - 2,45 % i zdrowotną - 9 %. Jest to zatem dla obu stron umowy droga forma zarobkowania.
Sąd nie miał wątpliwości
Powyższe zasady podlegania ubezpieczeniom stosuje się również w przypadku, gdy umowa cywilnoprawna zawierana jest z zupełnie innym podmiotem niż pracodawca, ale jest wykonywana na jego rzecz. Sąd Najwyższy w uchwale z 2 września 2009 r. (II UZP 6/09, OSNP 2010/3-4/46) uznał, że płatnikiem składek w stosunku do osób wykonujących umowy cywilnoprawne jest w takiej sytuacji pracodawca. Nie opłaca ich zatem osoba trzecia, z którą zawarto umowę zlecenia czy o dzieło ale podmiot, na rzecz którego praca jest faktycznie świadczona. Podpisujący taką umowę musi mieć świadomość tego, że nie będzie ubezpieczony jak „zwykły” zleceniobiorca ale jak pracownik.
Przykład: Umowa o dzieło na rzecz pracodawcy
Spółka X zawarła ze spółką Y umowę. Do jej realizacji spółka Y zatrudniła na podstawie umowy o dzieło osobę, która jest pracownikiem spółki X. Mimo, że umowa o dzieło została podpisana z innym podmiotem niż pracodawca, to jest wykonywana na jego rzecz. Dlatego wynagrodzenie, jakie otrzyma zatrudniony na podstawie umowy o dzieło będzie w pełni oskładkowane. Spółka X będzie je musiała uwzględnić w podstawie wymiaru składek.
Ważne!
Gdy pracodawca zatrudnia swojego pracownika na podstawie umowy zlecenia w czasie korzystania przez niego z urlopu macierzyńskiego, wychowawczego lub bezpłatnego, to ubezpiecza go nie jak pracownika, ale jak zleceniobiorcę.
Etat i umowy w różnych firmach
W korzystniejszej sytuacji z punku widzenia ubezpieczeń może być osoba, która pozostając w stosunku pracy zawiera umowę cywilnoprawną z innym podmiotem niż pracodawca i nie wykonuje tej umowy na jego rzecz. W przypadku podpisania umowy zlecenia, opłacanie składek zależy od wysokości pensji pracownika. Jeśli bowiem podstawa wymiaru składek ze stosunku pracy w przeliczeniu na okres miesiąca jest równa co najmniej minimalnemu wynagrodzeniu (w 2015 roku 1750 zł, a dla pracownika w pierwszym roku pracy – 1400 zł), to od umowy zlecenia składki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe są dobrowolne. Obowiązkowa jest wówczas tylko składka zdrowotna.
Z takiej zasady wynika, że dla osób zatrudnionych w pełnym wymiarze czasu pracy, którym przepisy gwarantują wypłatę co najmniej minimalnego wynagrodzenia ubezpieczenia społeczne ze zlecenia będą dobrowolne. Aby tak było w przypadku pracujących na część etatu, ich umowa musi przewidywać wynagrodzenie w kwocie co najmniej równej minimalnemu.
Przykład: Umowa o pracę i zlecenia
Joanna P. jest zatrudniona na 1/2 etatu za 1000 zł. Pracuje też w zupełnie innej firmie, niepowiązanej w żaden sposób z jej pracodawcą, na podstawie umowy zlecenia. Z uwagi, że wynagrodzenie ze stosunku pracy jest niższe od minimalnego, to zleceniodawca musi opłacić składki na ubezpieczenia emerytalne, rentowe, wypadkowe oraz zdrowotne. Dobrowolne dla zleceniobiorcy jest tylko ubezpieczenie chorobowe.
Ważne!
Gdy wynagrodzenie określone w umowie o pracę jest równe co najmniej minimalnemu to nawet wówczas, gdy pensja w danym miesiącu będzie niższa np. z powodu choroby, nie trzeba płacić składek na ubezpieczenia społeczne od zlecenia.
Odrębne zasady podlegania ubezpieczeniom w przypadku jednoczesnego wykonywania umowy o pracę i zlecenia (zawartej nie na rzecz pracodawcy) dotyczą emerytów i rencistów oraz studentów. W przypadku uprawnionych do świadczenia z ZUS ubezpieczenia ze zlecenia są dobrowolne niezależnie od wysokości wynagrodzenia ze stosunku pracy. Natomiast umowa zlecenia ze studentem, który nie ukończył 26 lat jest nieoskładkowana.
Niezwykle często pozostający w stosunku pracy podpisują umowy o dzieło. Jest tak, bo od umowy o dzieło, która nie została zawarta z własnym pracodawcą i nie jest wykonywana na jego rzecz nie opłaca się żadnych składek.
Wolni strzelcy wybierają umowy
Zwłaszcza młodzi ludzie ceniący sobie niezależność decydują się na pracę bez etatu jako „wolni strzelcy". Dotyczy to przede wszystkim programistów, grafików, dziennikarzy, tłumaczy i innych osób, głównie wykonujących pracę twórczą. Najczęściej zawieranymi umowami przez freelancera są umowy zlecenia i o dzieło.
Od umowy zlecenia co do zasady obowiązkowe są ubezpieczenia emerytalne, rentowe, wypadkowe i zdrowotne. Dobrowolne jest tylko chorobowe. Nad przystąpieniem do tego ostatniego warto się zastanowić, bo składka wynosi 2,45 % a dzięki jej opłacaniu można skorzystać, np. z zasiłku chorobowego czy macierzyńskiego.
Wyjątek od zasady oskładkowania umowy zlecenia dotyczy m.in. studentów do ukończenia 26 roku życia. Umowa podpisana z osobą mającą status studenta (niezależnie od rodzaju szkoły do której uczęszcza, tj. państwowa czy prywatna oraz typu studiów – dzienne, zaoczne czy wieczorowe) nie podlega zarówno składkom na ubezpieczenia społeczne, jak i zdrowotne.
W przypadku freelancerów często zdarza się jednoczesne wykonywania dwóch lub więcej umów zlecenia z różnymi firmami. W takiej sytuacji zleceniobiorca podlega obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym z pierwszej zawartej umowy. Może on dobrowolnie, na swój wniosek, być objęty wspomnianymi ubezpieczeniami także z pozostałych, wszystkich lub wybranych umów tytułów lub zmienić tytuł ubezpieczeń. Zleceniobiorca dokonując wyboru, z której umowy chce podlegać ubezpieczeniom, nie jest ograniczony wysokością uzyskiwanych z nich przychodów. Składki mogą być zatem opłacane od umowy, z której przychód jest najniższy.
Przykład: Prawo wyboru tytułu do ubezpieczeń
Piotr P. od początku stycznia 2015 roku wykonuje pracę na podstawie dwóch umów zlecenia. Pierwszą zawarł z firmą X za wynagrodzeniem miesięcznym w wysokości 500 zł, a drugą z firmą Y, z której wynagrodzenie wynosi 1500 zł. Od umowy z firmą X opłacane są składki na ubezpieczenia emerytalne, rentowe, wypadkowe i zdrowotne. Natomiast od drugiej umowy za wynagrodzeniem w wysokości 1500 zł przekazywana jest tylko składka na ubezpieczenie zdrowotne.
Przedstawione zasady oskładkowania dwóch lub więcej umów zleceń obowiązują do końca 2015 roku. Od 1 stycznia nowego roku zmienią się przepisy. Do wykonywanych jednocześnie dwóch lub więcej umów zlecenia zastosowanie będzie miała zasada kumulowania tytułów do ubezpieczeń społecznych w sytuacji, gdy podstawa wymiaru składek będzie niższa od minimalnego wynagrodzenia w danym miesiącu.
„Wolni strzelcy” często wykonują też umowy o dzieło. Od takich umów nie przekazuje się żadnych składek do ZUS. Jeśli podstawą zarobkowania są tylko takie umowy, warto pomyśleć o przystąpieniu do ubezpieczenia zdrowotnego, aby móc korzystać z bezpłatnych świadczeń opieki zdrowotnej. Jeśli taka osoba nie może być do niego zgłoszona jako członek rodziny, np. przez małżonka, to można podpisać umowę z NFZ. Wiąże się to jednak z obowiązkiem comiesięcznego przekazywania składki. Za marzec 2015 rok minimalna składka wynosi 372,55 zł.
Dorabianie do emerytury
Również osoby uprawnione do emerytury podejmują działalność zarobkową. Powody są różne. Niekiedy zmusza ich do tego wysokość świadczenia wypłacanego przez ZUS. Podleganie ubezpieczeniom społecznym osób dorabiających do emerytury zależy od rodzaju zawartej umowy. Czasami istotne jest też to ile emeryt tych umów wykonuje.
Stosunek pracy jest zawsze najdroższą formą zatrudnienia i posiadanie statusu emeryta tego nie zmienia. Jeśli emeryt podpisze umowę o pracę, to zawsze będzie podlegał wszystkim ubezpieczeniom społecznym i zdrowotnemu.
Natomiast w przypadku zawarcia przez emeryta umowy zlecenia znaczenie ma to czy jest ona jedynym źródłem zarobkowania a jeśli nie - z kim została podpisana. W pierwszej sytuacji - gdy emeryt dorabia do świadczenia tylko na podstawie umowy zlecenia, obowiązkowe są składki na ubezpieczenia: emerytalne, rentowe, wypadkowe i zdrowotne a dobrowolna będzie chorobowa.
Jeśli emeryt jednocześnie wykonuje dwie lub więcej umowy zlecenia obowiązkowo podlega ubezpieczeniom społecznym z jednej wybranej przez siebie umowy (bez względu na wysokość przychodów), a z pozostałych ubezpieczenia emerytalne i rentowe są dobrowolne. Od każdej z wykonywanych umów obowiązkowa jest składka zdrowotna.
Zdarza się, że emeryt wykonuje równocześnie umowę o pracę i zlecenia. Gdy umowa zlecenia zostanie zawarta z własnym pracodawcą albo z innym podmiotem, ale na rzecz pracodawcy, to od łącznego przychodu będzie trzeba opłacić wszystkie składki. Taki zleceniobiorca jest bowiem traktowany jak pracownik. Jeśli natomiast zleceniodawca i pracodawca to dwa zupełnie inne podmioty i zleceniobiorca nie będzie wykonywał pracy na rzecz swojego pracodawcy, to od umowy zlecenia obowiązkowa będzie tylko składka zdrowotna. Na podleganie ubezpieczeniom w takiej sytuacji nie ma wpływu wysokość wynagrodzenia z umowy o pracę.
Przykład: Nieważna wysokość przychodu ze stosunku pracy
Mateusz K. ma ustalone prawo do wcześniejszej emerytury i jednocześnie jest zatrudniony na podstawie umowy o pracę na 1/3 etatu z wynagrodzeniem miesięcznym w wysokości 700 zł. Od lutego 2015 roku rozpoczął on równocześnie wykonywanie umowy zlecenia w innej spółce i nie na rzecz pracodawcy. Z umowy tej z uwagi na pozostawanie z innym podmiotem w stosunku pracy podlega on obowiązkowo tylko ubezpieczeniu zdrowotnemu.
Najtańszą z punktu widzenia ubezpieczeń podstawą zarobkowania dla emeryta jest umowa o dzieło. Jeśli nie jest zawierana z pracodawcą albo na jego rzecz to nie jest oskładkowana.
Przykład: Umowa o dzieło bez składek
Tomasz K. rozwiązał umowę o pracę i korzysta z emerytury wypłacanej przez ZUS. Z byłym pracodawcą podpisał umowę o dzieło. Od takiej umowy nie muszą być opłacane żadne składki.
Osoby dorabiające do wcześniejszych emerytur muszą pamiętać, że ciążą na nich obowiązki informacyjne i rozliczeniowe wobec ZUS. Jeśliosiągają przychód z tytułu działalności objętej obowiązkowo ubezpieczeniami społecznymi, m.in. z umowy o pracę czy zlecenia, to zobowiązane są o tym niezwłocznie powiadomić ZUS. Taki przychód jeśli przekroczy określone przepisami progi zarobkowe, może spowodować zawieszenie albo zmniejszenie emerytury. W komfortowej pod tym względem sytuacji są osoby wykonujące tzw. samoistne umowy o dzieło. Z uwagi, że są one nieoskładkowane nie trzeba o ich zawarciu informować ZUS ani rozliczać się z uzyskiwanego przychodu.
Te dodatkowe obowiązki nie ciążą także na osobach, które ukończą tzw. wiek emerytalny. Wcześniej wynosił on 60 lat dla kobiet a 65 lat dla mężczyzn a obecnie ustalany jest indywidualnie w zależności od daty urodzenia. Po ukończeniu takiego wieku można dorabiać bez ograniczeń.
Monika Wojciechowska
Podstawa prawna:
art. 6, art. 9 ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (t.j. Dz.U. z 2015 r. poz. 121).
art. 1, art. 6 ustawy z 23 października 2014 r. o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2014 r. poz. 1831).
art. 103, art. 104 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz.U. z 2013 r. poz. 1440).
