Informatyk – czyli kto?

Absolwent z potencjałem

Powyższy opis pokazuje, że omawiany kierunek nauki łączy wiele sfer zainteresowania. Pojęcie informatyki jako profesji jest obecnie bardzo szerokie i obejmuje rozmaite zajęcia. W Klasyfikacji Zawodów i Specjalności wymienione są różne specjalizacje związane z informatyką, jak: specjaliści ds. sieci komputerowych, baz danych, bezpieczeństwa informacji, oprogramowania oraz systemów teleinformatycznych; programiści i testerzy oprogramowania komputerowego i mobilnego; administratorzy systemów komputerowych; projektanci gier komputerowych. Absolwenci kierunków informatycznych mogą również pracować w zespołach interdyscyplinarnych, przykładowo jako specjaliści systemów rozpoznawania mowy, informatycy medyczni, a nawet bioinformatycy.

Informatyka a inne kierunki studiów

W 2011 roku mury europejskich uczelni (w krajach UE-27) opuściło około 4,7 mln absolwentów. Liczba ta obejmuje studentów kończących studia wyższe zarówno pierwszego, jaki i drugiego stopnia, na wszystkich kierunkach. Wśród absolwentów najwyższy udział miały osoby kończące kierunki społeczne, ekonomiczne i prawnicze (blisko 35%, porównaj wykres 1). Na drugim miejscu pod względem popularności znalazły się kierunki związane ze zdrowiem i opieką społeczną (nieco ponad 15%). Dalej uplasowały się: inżynieria, produkcja i budownictwo (13,2%), nauki humanistyczne (11,4%) oraz pedagogika i pokrewne dziedziny (blisko 10%). Nauki ścisłe znalazły się na 6. miejscu (9,3%), wyprzedzając tylko usługi (4,4%) i rolnictwo z weterynarią (niecałe 2%). Pozostałe 0,7% stanowiły przypadki niezaklasyfikowane do powyższych dyscyplin. W grupie nauk ścisłych informatyka stanowiła najliczniejszą podgrupę, wyprzedzając popularnością nauki o życiu, nauki fizyczne oraz matematykę i statystykę. Informatycy stanowili 3,2% wszystkich absolwentów.



W Polsce w 2011 roku studia ukończyło ogółem blisko 650 tys. absolwentów. Nauki ścisłe ukończyło 6,4% z nich (przedstawia to wykres 2) – ze względu na odsetek absolwentów kierunki te uplasowały się na 7. miejscu. Pod względem popularności nauki ścisłe znalazły się więc jeszcze niżej niż w krajach UE-27, prześcigając jedynie rolnictwo i weterynarię. Osoby kończące kierunki informatyczne stanowiły 2,9% wszystkich absolwentów. Dane przedstawia wykres 2.

Kierunki informatyczne w 2011 roku wybierane rzadziej niż 5 lat wcześniej

W ciągu dekady, od 2001 do 2011 roku, udział liczby absolwentów informatyki w ogóle osób kończących studia początkowo zwiększał się, a następnie malał. W 2005 roku liczba informatyków kończących studia wyższe w UE-27 była najwyższa (patrz wykres 3). Adepci nauk informatycznych stanowili wtedy 4% osób kończących studia. W Polsce najwyższy odsetek informatyków wystąpił rok później i również wyniósł 4%. W całym opisywanym okresie (2001-2011) dynamika zmian odsetka absolwentów informatyki była większa w Polsce niż w UE-27. W latach 2001-2006 wskaźnik ten wzrósł w kraju o 3,1 p.p., a pomiędzy 2006 a 2011 rokiem zmniejszył się o 1,1 p.p. W krajach członkowskich odsetek ten rósł w latach 2001-2005 (przyrost wyniósł 0,8 p.p.). Z kolei w latach 2005-2011 wykazywał tendencję spadkową i zmniejszył się również o 0,8 p.p. W przypadku Polski w 2007 roku tendencja spadkowa nie była jeszcze tak wyraźna jak w UE-27. Jednak po roku 2008 udział informatyków wśród absolwentów spadał w Polsce szybciej niż w pozostałych krajach UE.



W latach 2006-2011 udział absolwentów informatyki zmniejszył się w 65% krajów członkowskich, dla których dostępne były dane Eurostatu (tj. w 14 na 22 krajów; dla 5 krajów UE-27 brak było informacji). Średnio w UE-27 spadek wyniósł 0,6 p.p. (porównaj tab. 1). Duży spadek wystąpił w Austrii (o 2,4 p.p.), Hiszpanii (o 1,8 p.p.), Wielkiej Brytanii (o 1,5 p.p.) oraz Belgii (o 1,6 p.p.). Ta ostatnia znalazła się „w ogonie” pod względem udziału informatyków wśród absolwentów – w 2011 roku zaledwie 1,9% studentów ukończyło w tym kraju omawiane kierunki. Mniejszy odsetek występował jedynie w Portugalii (1,4%) i we Włoszech (1,1%). Polska, zarówno pod względem wyniku w 2011 roku (2,9%), jak i wielkości spadku od 2006 roku (o 1,1 p.p.), uplasowała się poniżej średniej dla Unii Europejskiej.
W niektórych krajach w omawianym okresie trend był wzrostowy. W Słowenii największy wzrost odsetka absolwentów kierunków informatycznych w ich ogólnej liczbie odnotowano pomiędzy 2006 a 2011 rokiem (o 1,5 p.p.). W przypadku Malty wzrost był niewiele mniejszy i wyniósł 1,3 p.p. „Na plusie” były również: Dania (0,9 p.p.), Czechy (0,3 p.p.), Łotwa (0,3 p.p.) oraz Cypr (0,2 p.p.).

Pod względem odsetka informatyków wśród wszystkich absolwentów w 2011 roku przodowała Malta – wskaźnik ten wyniósł w tym kraju blisko 6%. W czołówce znalazły się również: Cypr (5,6%), Estonia (4,9%), Hiszpania (4,3%) oraz Dania, Wielka Brytania i Austria (po 4,1%). Najmniejszy odsetek informatyków był we Włoszech (1,1%), w Portugalii (1,4%) i Belgii (1,9%).

Informatyków jak na lekarstwo?

Zainteresowanie informatykami od lat przerasta możliwości rynku pracy. W 2011 roku 20% wszystkich ogłoszeń o pracę opublikowanych na portalu pracuj.pl stanowiły propozycje z branży informatycznej i telekomunikacyjnej. Zmniejszający się w latach 2006-2011 odsetek informatyków w ogóle absolwentów uczelni wyższych przyczyniał się do dalszego powiększania się luki pomiędzy popytem na fachowców IT a ich podażą.
Wysoki popyt na informatyków jest korzystny z punktu widzenia pracowników, gdyż prowadzi do wzrostu płac. Sytuacja, w której pracodawcy mają problemy ze znalezieniem odpowiednich kandydatów na stanowiska w swoich firmach, i to pomimo bezrobocia utrzymującego się na dość wysokim poziomie, jest jednak niekorzystna dla ekonomii kraju. Niedobór specjalistów na rynku pracy, nie tylko z branży IT, ma negatywny wpływ na konkurencyjność gospodarki. Firma Sedlak & Sedlak omawiała to zagadnienie w artykule Strategia Europa 2020 – wzrost zatrudnienia oraz nakładów na badania i rozwój w Polsce. Dobitnie obrazuje to również wypowiedź Marcina Warwasa, wiceprezesa Comarchu dla Informacyjnego Serwisu Biznesowego: Koszty osobowe w branży informatycznej w Polsce rosną znacznie szybciej od przychodów spółek i mogą spowodować nawet bankructwa krajowych firm informatycznych, a dodatkowo spółki i organizacje uzależnione od systemów IT mogą mieć narastające kłopoty z rosnącymi kosztami utrzymywania własnych zasobów informatycznych. Jak zaznaczył Warwas, problem dotyczy przede wszystkim przedsiębiorstw działających w warunkach polskiej, regionalnej gospodarki. Podmioty te ponoszą wysokie koszty wynagrodzeń dla informatyków, którzy zarabiają na poziomie zbliżonym do globalnego. Działając lokalnie, wypracowują jednak zysk na poziomie krajowym. Nie mają możliwości zrekompensowania sobie relatywnie wyższych nakładów na informatyków (względem specjalistów z innych dziedzin) przez zwiększenie dochodów, np. realizując zamówienia zagraniczne bądź korzystając z efektu skali, jak to jest w przypadku dużych, międzynarodowych podmiotów. W tym świetle szczególnie martwi wyraźniejsze w Polsce – niż w innych krajach UE – obniżenie odsetka absolwentów szczycących się dyplomem informatyka w latach 2006-2011.

Wzrost, spadek i znów wzrost popularności informatyki

Dynamiczny wzrost odsetka informatyków wśród absolwentów (do 2005 roku w UE-27 i do 2006 roku w Polsce) odzwierciedla boom na kierunki związane z komputerami, jaki miał miejsce na początku XXI wieku. Początkowy wzrost popularności studiów z dziedziny komputerowej przełożył się na zwiększenie odsetka absolwentów informatyki kilka lat później. W Polsce ten trend był wyjątkowo silny. Wiąże się to z dynamicznym „doganianiem” zachodnich gospodarek w pierwszych latach po akcesji Polski do Wspólnoty. Wzrosło wówczas zapotrzebowanie na rozwój i obsługę technologii informatycznych. To z kolei przełożyło się na zapotrzebowanie na informatyków na rynku pracy. Młodzi ludzie częściej więc wybierali ten „przyszłościowy” kierunek. Niemałe znaczenie dla tego trendu miał również coraz szerzej otwierający się dla Polaków rynek pracy w UE.

Trudniej wytłumaczyć zmniejszenie zainteresowania informatyką po 2005 roku w krajach Wspólnoty (a w przypadku Polski po 2006 roku). Nie ma jednoznacznej teorii wyjaśniającej ten trend, niemniej jednak można wskazać mechanizm tłumaczący opisywane zjawisko. Jako nauka ścisła informatyka jest uznawana za kierunek trudny, a ukończenie jej wiąże się z dużym nakładem pracy. Co więcej, wysokie zapotrzebowanie na specjalistów w tej dziedzinie mogło – paradoksalnie – przekładać się na zmniejszenie motywacji do finalizowania studiów. Osoby studiujące kierunki związane z komputerami otrzymują oferty pracy już w trakcie studiów. Część z nich, osiągając stabilną sytuację zawodową, traci zapał do studiowania, szczególnie jeśli ma problemy z zaliczeniem trudnych, teoretycznych przedmiotów. Dorabiający studenci mogą również po prostu mieć zbyt mało czasu, aby godzić pracę zawodową z nauką. Ten tok rozumowania wspiera w wywiadzie dla portalu Gazetapraca.pl Damian Święcicki, student informatyki: Większość studentów informatyki podchodzi do trudniejszych egzaminów po dwa, trzy razy, w terminie studia kończą wybitni. Dlatego duża część po trzecim roku idzie do pracy i zarzuca myślenie o dotrwaniu do dyplomu. Tezę tę potwierdza prof. Leszek Pacholski, były rektor Uniwersytetu Wrocławskiego: Niekiedy studenci rezygnują z nauki, bo jak zwalą się na nich wszystkie zaległości, nie wiedzą, jak sobie z nimi poradzić. Profesor podaje również receptę na zachęcenie informatyków do pozostania na uczelni. Jest nią zapraszanie prywatnych przedsiębiorców do współpracy z uczelnią. Dzięki temu studenci mogą realizować ciekawe projekty w ramach studiów, a ponadto mają świadomość, że wykonują realnie użyteczną pracę, a nie „ćwiczenie dla ćwiczenia”. Jak zauważa profesor, studenci chętniej uczą się tego, co przydaje się im przy pracy nad konkretnymi zadaniami. Normalnie niektórych przedmiotów boją się jak ognia, wielu zawala egzamin. Ale gdy wiedza z nich potrzebna jest im do rozwiązywania zadań tych projektów, to starają się ją zgłębić na różne sposoby.

Przyszłość absolwentów kierunków komputerowych

Prognozy Komisji Europejskiej przewidują, że jeżeli tendencja spadkowa liczby absolwentów informatyki nie zostanie odwrócona, to w 2015 roku będzie brakowało na rynku pracy w UE ok. miliona informatyków. Neelie Kroes, komisarz europejski ds. agendy cyfrowej, w swoim przemówieniu w Wilnie 7 listopada 2013 podkreśliła, że chociaż gospodarka oparta o technologie cyfrowe rozwija się w Europie, to Wspólnota boryka się z rozległym niedopasowaniem kompetencji komputerowych do potrzeb rynku pracy.

Minister nauki i szkolnictwa wyższego, Barbara Kudrycka, wprowadziła od roku akademickiego 2009/2010 kierunki zamawiane, do których od samego początku należała informatyka. Był to krok w stronę odwrócenia w Polsce niekorzystnego trendu zmniejszającej się liczby absolwentów kierunków komputerowych. Najwcześniejsi absolwenci studiów I stopnia mogli pojawić się na rynku dopiero w 2012 roku. Efekty działań Ministerstwa Nauki nie mogły więc ujawnić się w opisywanym przez statystyki Eurostatu okresie do 2011 roku.
Najnowsze dane Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego wskazują jednak, że od momentu wprowadzenia kierunków zamawianych informatyka cieszy się rosnącą popularnością wśród kandydatów na studia. W roku akademickim 2009/2010 omawiany kierunek znalazł się na 5. miejscu pod względem liczby kandydatów na studia stacjonarne I stopnia i jednolite studia magisterskie (łącznie blisko 24,1 tys. chętnych). Podobnie było w roku akademickim 2010/2011, jednak liczba kandydatów była już nieco większa (25,4 tys.). W następnym roku (2011/2012) informatyka uplasowała się już na 3. miejscu (27,6 tys. kandydatów), zaś w 2012/2013 przesunęła się na 1. Pozycję (blisko 30,6 tys. starających się o przyjęcie na te studia). Jest to wyraźna i prawdopodobnie trwała poprawa, gdyż również w kolejnym roczniku (2013/2014) kierunek ten był na pierwszym miejscu pod względem liczby osób ubiegających się o indeks, a liczba kandydatów wzrosła do 31,7 tys.
Dane Ministerstwa Nauki sugerują, że w ostatnim czasie nie tylko przybrała na sile moda na ubieganie się o przyjęcie na kierunki informatyczne, ale również wzrosła liczba osób uczęszczających na te kierunki. W 2012 roku informatykę studiowało 72 tys. osób, co stanowi wzrost o 3% r/r. W dalszej perspektywie powinno się to przełożyć na zwiększenie liczby absolwentów omawianej dziedziny wiedzy.

Finalizowanie studiów informatycznych powinno powrócić do łask również z innego powodu. Analizy portalu rynekpracy.pl pokazują, że specjaliści do spraw rekrutacji poszukujący osób na stanowiska informatyczne coraz częściej kierują się rodzajem ukończonej szkoły, a nawet trybem studiowania. Obok wprowadzenia kierunków zamawianych jest to dodatkowa przesłanka za tym, że w perspektywie najbliższych lat kończenie studiów informatycznych będzie coraz bardziej opłacalne, a więc i bardziej powszechne.

Prognozy dla sektora komputerowego są pozytywne. Jak podaje PMR w swoim raporcie, wartość rynku IT w Polsce zmalała w 2009 roku, ale w kolejnych latach obserwowane było „odbicie”. Wraz z rozwojem tej gałęzi gospodarki można oczekiwać wzrostu liczby ofert pracy dla informatyków. To, czy w ślad za tym pójdzie dalsze zwiększenie zainteresowania informatyką jako kierunkiem studiów, zależy nie tylko od popytu na pracę dla absolwentów, ale również od działań podejmowanych przez instytucje oświatowe. Najnowsze dane wskazują, że w Polsce rośnie popularność kierunków komputerowych. Pozwala to mieć nadzieję, że deficyt specjalistów z branży IT będzie w najbliższej przyszłości mniej dotkliwy tak dla pracodawców, jak i dla całej gospodarki.