Pracownikowi przysługuje od pracodawcy roszczenie o udzielenie urlopu, którego może dochodzić przed sądem pracy, a pracodawca, który nie udziela pracownikowi urlopu - popełnia wykroczenie. Urlop wypoczynkowy to jedno z podstawowych uprawnień pracowniczych, które wynika już z konstytucji (por. art. 66 ust. 2 Konstytucji RP). Zgodnie z art. 152 kodeksu pracy, pracownikowi przysługuje prawo do corocznego, nieprzerwanego, płatnego urlopu wypoczynkowego. Uprawnienie do urlopu ma charakter ściśle osobisty i pracownik nie może ani zrzec się prawa do urlopu, ani też przenieść tego prawa na inną osobę. Urlop wypoczynkowy pracownik musi wykorzystać w naturze, co oznacza, że nie może żądać od pracodawcy wypłaty świadczenia pieniężnego w zamian za urlop. Świadczenie takie, nazywane ekwiwalentem, zastępuje urlop wyłącznie w wypadkach ściśle przewidzianych prawem.
Wymiar urlopu
Z punktu widzenia pracownika podejmującego pracę po raz pierwszy, istotne znaczenie ma to, że już z upływem pierwszego przepracowanego miesiąca nabywa on prawo do urlopu cząstkowego, w wymiarze 1/12 urlopu przysługującego mu po przepracowaniu roku. Prawo do kolejnych urlopów wypoczynkowych - nabywa się w każdym następnym roku kalendarzowym.Wymiar urlopu wypoczynkowego zależy od stażu pracy oraz wykształcenia pracownika. Zgodnie bowiem z art. 155 kodeksu pracy, do okresu pracy, od którego zależy wymiar urlopu, wlicza się wskazane tam okresy z tytułu ukończenia edukacji w określonej placówce. Z tytułu ukończenia szkoły wyższej staż pracowniczy, decydujący o wymiarze urlopu wypoczynkowego, zwiększa się o 8 lat. Dotyczy to także studiów wyższych „pierwszego stopnia”, które kończy licencjat. Staż pracy, mający wpływ na wymiar urlopu wypoczynkowego, nie jest tzw. stażem zakładowym, co oznacza, że chodzi tu o zatrudnienie łącznie u wszystkich pracodawców, z jakimi pracownik pozostawał kiedykolwiek związany stosunkiem pracy. Dla pracownika zatrudnionego krócej niż 10 lat, wymiar urlopu wynosi 20 dni, a dla pracownika zatrudnionego 10 lat lub więcej - 26 dni. Pracownik, który nie jest zatrudniony na cały etat korzysta z urlopu, którego wymiar jest proporcjonalny do czasu pracy. Przykładowo: pracownik zatrudniony na 1/2 etatu, uprawniony do urlopu w wymiarze 20 dni, nabywa prawo do 10 dni urlopu w roku.
Dzielenie urlopu
Urlopu udziela się pracownikowi w dni, które są dla niego dniami pracy, zgodnie z obowiązującym go rozkładem czasu pracy. Urlop udzielany jest w wymiarze godzinowym, a jeden dzień urlopu odpowiada 8 godzinom pracy.Na wniosek pracownika urlop może być podzielony na części. Co najmniej jedna część urlopu wypoczynkowego - powinna trwać nie mniej niż 14 kolejnych dni kalendarzowych. Urlopy udzielane są zgodnie z planem urlopów, ustalanym z uwzględnieniem wniosku pracowników. Pracodawca, u którego nie działają związki zawodowe, nie musi ustalać planu urlopów. W takich przypadkach, termin urlopu pracodawca ustala w porozumieniu z pracownikami. Pracodawca powinien uwzględnić wniosek pracownika dotyczący terminu urlopu, nie jest on jednak dla pracodawcy bezwzględnie wiążący, ponieważ musi on także zabezpieczyć prawidłowy tok pracy w swoim zakładzie. Samo złożenie wniosku urlopowego nie usprawiedliwia nieobecności pracownika w pracy (tak SN w wyroku z dnia 13 maja 1998 r., I PKN 99/98). Wniosek musi być przez pracodawcę zaakceptowany - albo w sposób wyraźny, albo w sposób dorozumiany, zgodnie z przyjętymi w danym zakładzie zwyczajami.
Urlop na żądanie
W określonych przypadkach termin urlopu nie podlega ustaleniom w ww. trybie. Pracownik, także ten, który podejmuje pracę pierwszy raz w życiu, ma prawo wykorzystać cztery dni urlopu w roku w terminie przez siebie wybranym, a który jest wiążący dla pracodawcy. Osoba ta zgłasza żądanie udzielenia takiego urlopu najpóźniej w dniu jego rozpoczęcia. Z kolei w okresie wypowiedzenia umowy o pracę, pracownik jest zobowiązany wykorzystać przysługujący mu urlop, jeśli pracodawca udzieli mu go w tym terminie. Udzielenie pracownikowi urlopu w okresie wypowiedzenia zależy zatem wyłącznie od pracodawcy.Przesunięcie terminu udzielonego urlopu może nastąpić na wniosek pracownika lub z inicjatywy pracodawcy, z powodu szczególnych potrzeb pracodawcy, jeśli nieobecność pracownika spowodowałaby poważne zakłócenia w toku pracy. Do przesunięcia urlopu dochodzi także w sytuacji, gdy pracownik nie może rozpocząć urlopu w ustalonym terminie, z przyczyn usprawiedliwiających nieobecność w pracy, np. z powodu choroby.
W wyjątkowych wypadkach pracodawca może odwołać pracownika z urlopu, pokrywając koszty poniesione bezpośrednio w związku z tą decyzją. Odwołanie pracownika z urlopu ma charakter polecenia służbowego, do którego pracownik musi się dostosować. Pracodawca może wydać to polecenie w sytuacji, gdy obecność pracownika w zakładzie jest wymagana z uwagi na okoliczności, nieprzewidziane w chwili rozpoczynania urlopu.
Przedawnienie urlopu
Pracownik musi wykorzystać urlop wypoczynkowy za dany rok kalendarzowy do dnia 30 września kolejnego roku. Może on sądownie dochodzić udzielenia urlopu - do czasu przedawnienia roszczenia z tego tytułu. Nie może jednak sam, bez zgody pracodawcy rozpocząć zaległego urlopu. Nieobecność w pracy w takich okolicznościach ma charakter nieusprawiedliwiony (por. wyrok SN z dnia 5 grudnia 2000 r., I PKN 121/00).Roszczenie pracownika o udzielenie urlopu wypoczynkowego, który nie został wykorzystany przedawnia się z upływem trzech lat, jak wszystkie roszczenie pracownicze. Bieg terminu przedawnienia rozpoczyna się z ostatnim dniem roku kalendarzowego, w którym pracownik nabył prawo do urlopu (art. 291 par. 1 w zw. z art. 161 kp), chyba że szczególne przepisy kodeksu pracy lub innych aktów normatywnych przewidują obowiązek udzielenia przez pracodawcę urlopu w innych terminach (patrz uchwała składu siedmiu sędziów SN z dnia 20 lutego 1980 r., V PZP 6/79, OSNCP 1980). Przedawnienie roszczenia o urlop, niewykorzystany zgodnie z planem urlopów, rozpoczyna bieg z dniem 30 września następnego roku.
W razie niewykorzystania urlopu - w całości lub części - z powodu rozwiązania lub wygaśnięcia stosunku pracy, pracownikowi przysługuje ekwiwalent pieniężny.
Pracownik pobiera w okresie urlopu takie wynagrodzenie, jakie otrzymywałby, gdyby wykonywał pracę.
Magdalena Dyś-Sokołowska, radca prawny z Kancelarii Schampera, Dubis, Zając i Wspólnicy sp. k.
