Odpowiedzialność materialną pracowników, w tym przesłanki i zasady jej ponoszenia, regulują przepisy działu piątego kodeksu pracy, tj. art. 114 i następne. Powołany przepis wyraża ogólną zasadę wprowadzającą obowiązek naprawienia szkody wyrządzonej pracodawcy przez pracownika ze swojej winy, wskutek niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązków pracowniczych. Odpowiedzialność materialna pracownika wzorowana jest na modelu odpowiedzialności dłużnika za szkodę wynikłą z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania (art. 471 kodeksu cywilnego). Jest jednak skonstruowana odmiennie niż cywilnoprawna odpowiedzialność kontraktowa, przyjmując za zasadę ograniczenie odpowiedzialności pracownika, przy uwzględnieniu górowania funkcji wychowawczej i prewencyjnej obowiązku odszkodowawczego nad funkcją kompensacyjną.Kodeks pracy wyczerpująco normuje odpowiedzialność materialną pracowników, ustanawiając podstawy tej odpowiedzialności odmiennie od podstaw przyjętych w kodeksie cywilnym, bowiem pracownik ponosi materialną odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną zakładowi pracy na zasadzie winy. Stanowisko to zostało wyrażone w uchwale Sądu Najwyższego z 29 grudnia 1975 roku (V PZP 13/75). W orzeczeniu tym zawarte zostały także inne wytyczne wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej, w przedmiocie materialnej odpowiedzialności pracowników.
Przesłanki odpowiedzialności materialnej
Zanim pracodawca wystąpi do podwładnego o wypłatę odszkodowania, muszą zostać spełnione równocześnie następujące przesłanki:
- wina pracownika (umyślna lub nieumyślna, co wpływa na zakres odpowiedzialności),
- szkoda w mieniu zakładu pracy,
- bezprawne działanie pracownika (niewykonanie lub nienależyte wykonanie obowiązków pracowniczych),
- związek przyczynowy między szkodą i tym bezprawnym działaniem.
Brak którejkolwiek z powyższych przesłanek wyłącza możliwość pociągnięcia pracownika do odpowiedzialności materialnej.
Szkoda powstała z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązków pracowniczych ma charakter majątkowy. Pojęcia tego nie definiuje ani kodeks pracy, ani cywilny. Według orzecznictwa SN można uznać, że szkodą jest każdy uszczerbek w chronionych prawnie dobrach pracodawcy, w szczególności w jego majątku, powstały bez jego zgody. Uszczerbek ten może polegać:
- na zmniejszeniu aktywów pracodawcy (pomniejszenie wartości majątku wskutek ubytku, utraty, zniszczenia lub uszkodzenia mienia);
- na zwiększeniu jego pasywów (powstanie nowych zobowiązań lub zwiększenie zobowiązań istniejących, np. obowiązek wypłaty kontrahentowi kary umownej za opóźnienie w dostawie towaru, wynikłe z zawinionego przez pracownika wadliwego jego wykonania);
- na uniemożliwieniu zwiększenia majątku poprzez pozbawienie korzyści (np. w konsekwencji uszkodzenia linii produkcyjnej został wywołany przestój w zakładzie i w następstwie tych zdarzeń pracodawca został pozbawiony dochodu ze sprzedaży towarów).
Przyjmuje się wobec tego, że na szkodę o charakterze majątkowym składają się faktycznie poniesione przez pracodawcę straty oraz utracone przez niego korzyści. Prawidłowe ustalenie rozmiaru szkody jest istotne ze względu na sposób ustalenia wysokości odszkodowania. Ponieważ przepisy prawa pracy nie określają sposobu ustalenia wysokości odszkodowania, to w tej sytuacji zastosowanie znajduje art. 363 par. 2 kc oraz art. 300 kp, zgodnie z którymi odszkodowanie oblicza się według cen z daty jego ustalenia (tak Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 24 lutego 1989 r., III PRN 1/89).
Omawianej szkody nie należy ograniczać wyłącznie do uszczerbku w składnikach majątkowych firmy. Pracownik odpowiada też materialnie w innych sytuacjach, np. w przypadku złamania zakazu konkurencji.
Przykład
Pana Marcina, programistę, w czasie zatrudnienia obowiązuje bezwzględny zakaz konkurencji. Z treści podpisanej umowy o pracę wynika, że nie może on tworzyć w czasie trwania stosunku pracy programów objętych działalnością pracodawcy. Jednak pan Marcin, skuszony propozycją dorobienia do wynagrodzenia, napisał taki program dla konkurencji. Program okazał się wielkim hitem. W tym wypadku wskazać należy, że pracodawca pana Marcina poniósł szkodę, gdyż sam mógł wprowadzić ten program na rynek.
Pracownik nie ma obowiązku naprawienia szkody, gdy między jego zachowaniem a szkodą nie zachodzi związek przyczynowy. Nie odpowiada on także za tę część szkody, do której przyczynił się sam pracodawca. Podwładny ponosi odpowiedzialność tylko za normalne następstwa działania lub zaniechania, z którego szkoda wynikła. Podstawy, na których opiera się ustalenie normalnego związku przyczynowego między działaniem pracownika a szkodą, mają charakter obiektywny, dotyczą zwykłego biegu zdarzeń i ich następstw.
Kolejną przesłanką, jaka musi zostać spełniona, aby można było pociągnąć pracownika do odpowiedzialności materialnej, jest bezprawność jego zachowania. Przesłanka ta zachodzi, gdy występuje kolizja między czynem a istniejącym porządkiem prawnym, który trzeba rozumieć szeroko. Pojęciem tym należy objąć zakazy i nakazy, wynikające zarówno z przepisów prawa, jak i z akceptowanych powszechnie zasad współżycia społecznego. Bezprawność zachowania pracownika, uzasadniająca jego odpowiedzialność odszkodowawczą, polega na niewykonaniu lub nienależytym wykonaniu obowiązków pracowniczych.
Przed odpowiedzialnością materialną obroni się natomiast podwładny, który działał w stanie wyższej konieczności. Podstawę stanowi art. 424 kodeksu cywilnego w zw. z art. 300 kodeksu pracy. Wyłączenie odpowiedzialności następuje wtedy, gdy sprawca szkody nie mógł w danych warunkach, w inny sposób zapobiec niebezpieczeństwu, jeżeli sam takiego niebezpieczeństwa nie spowodował przez lekkomyślność lub niedbalstwo.
Przykład
Pan Tadeusz, kierowca autobusu, chcąc uniknąć zderzenia podczas jazdy - z winy kierowcy nadjeżdżającego z naprzeciwka - wpadł do rowu. Pracodawca poniósł koszty wyciągania autokaru z pobocza oraz wymiany uszkodzonych na skutek tego zdarzenia części pojazdu. Zamierza obciążyć w tej sytuacji obowiązkiem naprawy szkody pana Tadeusza. W tym przypadku zostały spełnione trzy przesłanki odpowiedzialności pracownika: wina, szkoda, związek przyczynowych między działaniem a szkodą. W zachowaniu pracownika nie można dopatrzeć się jednak bezprawności, bowiem działał on w stanie wyższej konieczności.
Poza bezprawnością, kolejnym istotnym warunkiem odpowiedzialności materialnej pracownika jest jego wina. Wprawdzie kodeks pracy nie definiuje tego pojęcia, to dzielimy ją na umyślną i nieumyślną. Podział ten ma istotne znaczenie, bowiem wpływa na wysokość odszkodowania należnego od podwładnego.
Szkoda wyrządzona winą umyślną pracownika
Przepisy nie różnicują odpowiedzialności pracownika wedle stopnia winy umyślnej. Nie ma zatem znaczenia, czy pracownik działał z zamiarem bezpośrednim (chciał wyrządzić szkodę) czy ewentualnym (godził się na wyrządzenie szkody). Nie można jednak przypisać winy pracownikowi, który pomimo dołożenia staranności indywidualnej nie wykonał obowiązków lub wykonał je nienależycie z powodu nieudolności, nieprzydatności, braku dostatecznych umiejętności.Umyślne wyrządzenie szkody prowadzi zawsze do obowiązku jej naprawienia w pełnej wysokości, tj. w granicach rzeczywistej straty i utraconych korzyści – inaczej niż przy winie nieumyślnej (tak Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 29 grudnia 1975 r., V PZP 13/75). Jeżeli na przykład pracownik w sposób umyślny uszkodził maszynę, z której działania pracodawca czerpał zyski, to zakres odpowiedzialności pracownika za uszkodzenie maszyny będzie obejmował koszty jej naprawy, uszkodzonego surowca i zniszczonego towaru, wysokość kary umownej wypłaconej kontrahentowi - odbiorcy za opóźnienie w dostawie towaru, a także stratę pracodawcy wynikłą z tego, że maszyna przez pewien czas nie funkcjonowała, co pozbawiło go korzyści wynikających z jej pracy, na skutek niewytworzenia przez uszkodzoną maszynę określonej ilości towarów.
Szkoda wyrządzona winą nieumyślną pracownika
Ustalenie natomiast winy nieumyślnej pracownika wywołuje określone skutki prawne w postaci ograniczenia wysokości odszkodowania do kwoty trzymiesięcznego wynagrodzenia, obliczonego według zasad obowiązujących przy ustalaniu ekwiwalentu pieniężnego za urlop, bez uwzględnienia zmian w warunkach wynagradzania lub wysokości składników wynagrodzenia wprowadzonych po dniu wyrządzenia szkody (par. 3 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z 29 maja 1996 r. w sprawie sposobu ustalania wynagrodzenia w okresie niewykonywania pracy oraz wynagrodzenia stanowiącego podstawę obliczania odszkodowań, odpraw, dodatków wyrównawczych do wynagrodzenia oraz innych należności przewidzianych w Kodeksie pracy (Dz.U. z 1996 r. nr 62, poz. 289 z późn. zm.).Nieumyślności nie usprawiedliwia jednak wyrządzenia szkody pod wpływem alkoholu lub narkotyków, szczególnie gdy pracownik samodzielnie i umyślnie doprowadził się do takiego stanu.
Przykład
Pan Krzysztof pracuje jako listonosz. Pracownik jest uzależniony od narkotyków. W dniu doręczeń rent i emerytur pracownik był pod wpływem narkotyków i został napadnięty przez nieznanych sprawców, którzy ukradli mu wszystkie pieniądze przeznaczone do wypłaty. Pracodawca żąda zwrotu od pracownika całej kwoty powierzonej mu tego dnia. Ten z kolei podnosi, że może zwrócić, ale wyłącznie kwotę odpowiadającą wysokości trzymiesięcznego wynagrodzenia, gdyż nie ponosi pełnej odpowiedzialności za napad. Rację ma pracodawca. W tej sytuacji przyjmuje się, że szkoda powstała z winy umyślnej. Zgodnie z art. 425 par. 2 w zw. z art. 300 kp - kto uległ zakłóceniu czynności psychicznych wskutek użycia napojów odurzających albo innych podobnych środków, ten obowiązany jest do naprawienia szkody, chyba że stan zakłócenia został wywołany bez jego winy.
Zakres odpowiedzialność pracownika za szkodę wynikłą z jego nieumyślnej winy ogranicza się do rzeczywistej straty poniesionej przez pracodawcę i do normalnych następstw działania lub zaniechania, z którego wynikła szkoda. Za rzeczywistą stratę należy uznać faktyczne zmniejszenie majątku poszkodowanego pracodawcy, w wysokości różnicy w tym majątku, między jego stanem przed i po wyrządzeniu szkody. Oznacza to, że pracownik nie ponosi odpowiedzialności za utracone przez pracodawcę - w następstwie wyrządzonej szkody – korzyści (tak Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 11 kwietnia 1975 r., I PR 291/74). W przypadku zatem winy nieumyślnej pracodawca będzie mógł obciążyć pracownika kosztem naprawy maszyny, uszkodzonego surowca i zniszczonego towaru oraz wysokością kary umownej wypłaconej kontrahentowi - odbiorcy za opóźnienie w dostawie towaru. Do szkody rzeczywistej nie zaliczy natomiast kosztów przestoju, gdyż koszt ten to w zasadzie wartość towarów, które mogły być w tym czasie wyprodukowane, a które na skutek szkody pracownika nie zostały wytworzone (utracone korzyści).
Katarzyna Gospodarowicz
aplikant radcowski, z kancelarii Schampera, Dubis, Zając i Wspólnicy Sp. k.
Podstawa prawna:
Art. 114, 115, 122 oraz 300 ustawy z 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (t.j. Dz.U. z 1998 r. nr 21, poz. 94 z późn. zm.);
Art. 363 par. 2, 424 oraz 425 par. 2 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. (Dz.U. z 1964 r. nr 16, poz. 93 z późn. zm.).
